«ذکر»، یعنی یادکردن، خواه با زبان باشد، یا با قلب یا با هر دو، بعد از نسیان باشد، یا بعد از ادامه ذکر.
به عبارت دیگر، ذکر حالت روحی خاصی است که انسان در آن حال، دانسته خویش را مورد توجه قرار می دهد و گاهی به یادآوری چیزی با زبان و گاهی به حضور چیزی در قلب گفته می شود.
ذکردر لغت به معناى این است که انسان چیزى را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد.
این کلمه به معناى حفظ کردن نیز آمده است.
معنای اصطلاحی
معناى اصطلاحى ذکر، یاد کردن زبانى و قلبى خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است. ذکر از اصطلاحات اسلامى است که بیش‌تر در مباحث اخلاقى مطرح است و پژوهشگران علوم دینى در دو عرصه اخلاق و عرفان بیش‌تر بدان پرداخته‌اند.ذکر اخلاقی، بر تهذیب نفس مبتنى است و ذکر عرفانی بر قرب خدا
اوصاف ذکر از منظر قرآن
قرآن کریم، ذکر را غایت نماز دانسته است.
و فرموده است که شرط آنکه خداوند، بندگانش را یاد کند، این است که آنان او را یاد کنند.
همچنین، ذکر را از صفات خردمندان شمرده و مایه آرامش دل‌هاو رویگردانى از آن را موجب سختى و تنگى معیشت دانسته است.
در وصف بندگان نیک خدا فرموده است: «آنان مردانى‌اند که داد و ستد و خرید و فروش از یاد خدا بازشان نمى‌دارد.» قرآن فرمان مى‌دهد که مسلمانان همواره به یاد خدا و نعمت‌های الهی باشند.
و از انسان‌ها خواسته است که در مصیبت‌ها و گرفتارى ها، دل خویش را به یاد پروردگار نیرو بخشند.
و یکى از ویژگى‌هاى منافقان را آن دانسته است که از یاد خدا غافل‌اند و اگر او را یاد کنند، از روى خودنمایى است.
قرآن از پیامبران الهى خواسته است تا خدا را یاد کنند و نعمت‌هایش را به فراموشى نسپارند و این را مایه قرب آنان به پروردگار دانسته است.
همچنین اقوامى همانند بنى‌اسرائیل را چون خدارا فراموش کرده‌اند، به سختى نکوهیده است
اقسام ذکر
ذکر را به اعتبارات گوناگون داراى اقسامى متعدّد دانسته‌اند؛ همانند ذکر قلبی و زبانى، ذکر نام‌هاى خدا و صفات الهی، مدح و ثناى بارى تعالى و توحید و تنزیه او و یاد نعمت‌هاى دنیوى و اخروى و رحمانیّت و رحیمیّت خداوند.
ذکر قلبى را ذکر خفى نیز گویند.
ذکر را وسیله ارتباط با خدا دانسته‌اند و نشانه آن، نسیان غیر است .
از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل است که «هر کس خداى را اطاعت کند، ذاکر است هر چند نماز، فراوان نگزارد و قرآن، بسیار نخواند.»
امام علی علیه السلام در روایتى، ذکر را دو گونه شمرده است:
یکى ذکر خدا هنگام مواجهه با سختى و دشوارى و دوم، هنگام وسوسه گناه و از میان این دو، نخستین گونه برتر است
از روایات بر مى آید که مهم‌ترین نشانه ذکر راستین این است که آدمى خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دورى کند.
از راه‌هاى پرورش ایمان، ذکر است. ذکرهاى زبانى، وجود و حضور خداوند را به انسان تلقین مى‌کند و ضمیر او را دگرگون مى‌سازد و سرانجام به ذکر قلبی مى‌انجامد. از دیگر فواید ذکر زبانى این است که زبان آدمى به خیر خوى مى‌کند و به طاعت الهى مشغول مى گردد.
مهم‌ترین فایده ذکر، تقرّب به خدا است که غایت همه عبادات است.
ذکر خدا، وسوسه هاى شیطانى را از میان مى بردثواب و اجر اخروى مى آورد به ویژه براى بندگانى که به امور دنیوى نیز مشغول‌اند. مایه وقار و هیبت و شوکت است، احساس پوچى و بیهودگى را مى‌زداید، در زندگى مادّى انسان نیز داراى اثر است.و راه تربیت اخلاقى را هموار مى‌سازد و این بدان سبب است که غفلت و فراموشى خدا از مهم‌ترین علل گناهکارى و بزهکارى است.
ذکر مورد علاقه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم :
سنگین کردن پرونده نیکیها با گفتن ذکر با پنج ذکر دیگر (میزان پرونده نیکی ها) سنگینمی شود.رسول اکرم (ص) از اصحابش پرسید: «آیا پنج کلمه به شما بیاموزم که بر زبان سبک باشد، و در میزان، عمل سنگین، کلماتی که خداوند رحمان را راضی کرده، شیطان را طرد نمایند. کلماتی که از گنجهای بهشتند و از زیر عرش آمده، باقیات صالحات (ماندنی شایسته) باشند»؟
گفتند: آری ای رسول خدا!
حضرت فرمود: این پنج ذکر را بگویید: «سبحان الله»، «الحمدلله»، «و لا اله الا الله»،«الله اکبر»«و لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم».
سپس حضرت فرمود: به به، به این کلمات چقدر میزان را سنگین می سازد، و این جمله را پنج مرتبه تکرار فرمود.
کلمات کلیدی:
